“ดอกจาน” ดอกไม้ประจำจังหวัดอุดรธานี เชียงใหม่ และลำพูน

     ต้นทองกวาว มีถิ่นกำเนิดในแถบเอเชียใต้ จากประเทศไทย ลาว กัมพูชา เวียดนาม มาเลเซีย ศรีลังกา เนปาล บังกลาเทศ ปากีสถาน อินเดีย และในแถบทางภาคตะวันตกของอินโดนีเซีย โดยจัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง มีความสูงประมาณ ๑๒-๑๘ เมตร กิ่งอ่อนมีขนละเอียดสีน้ำตาลหนา ลักษณะของการแตกกิ่งก้านจะเป็นไปในทิศทางที่ไม่เป็นระเบียบ ส่วนเปลือกต้นจะเป็นปุ่มปม ขยายพันธุ์ด้วยการเพาะเมล็ดหรือการใช้กิ่งปักชำ

      มีชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า จาน (อุบลราชธานี), จ้า (สุรินทร์), ทองต้น (ราชบุรี), ทองธรรมชาติ ทองพรหมชาติ (ภาคกลาง), กวาว ก๋าว (ภาคเหนือ), ดอกจาน (ภาคอีสาน), จอมทอง (ภาคใต้), กวาวต้น เป็นต้น

     ใบทองกวาว ลักษณะเป็นใบประกอบแบบขนนก มีใบย่อย ๓ ใบเรียงสลับ ใบย่อยที่ปลายรูปไข่ กลีบแกมสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน ส่วนใบย่อยด้านข้างจะเป็นรูปไม่เบี้ยว มีความกว้างประมาณ ๘-๑๕ เซนติเมตร มีความยาวประมาณ ๑๗ เซนติเมตร และขอบใบเรียบ

     ดอกทองกวาว ออกดอกเป็นช่อคล้ายกับดอกทองหลาง ดอกมีสีแดงส้มหรือแสด มีความยาวประมาณ ๖-๑๕ เซนติเมตร มีดอกย่อยเกาะกันเป็นกลุ่ม เมื่อดอกบานจะมีกลีบ ๕ กลีบ และจะออกดอกมากในช่วงเดือนกุมภาพันธ์ของทุกปี

     ผลทองกวาว ลักษณะของผลเป็นฝักแบน ฝักมีสีเขียวอ่อนและจะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลอมเหลืองเมื่อแก่เต็มที่ ที่ฝักมีขนอ่อนนุ่มสีขาวเป็นมัน ฝักโค้งงอเล็กน้อย ไม่แตก ส่วนด้านบนหนาแตกเป็น ๒ ซีก ในฝักมีเมล็ดขนาดเล็กอยู่ภายใน ๑ เมล็ด ฝักมีความยาวประมาณ ๑๐-๑๔ เซนติเมตร และกว้างประมาณ ๒-๓.๕ เซนติเมตร

     ประโยชน์ของทองกวาว

๑. ดอกใช้ย้อมสีผ้า โดยจะให้สีเหลือง สีส้ม และสีแดง ขึ้นอยู่กับการคัดกรองสีจากดอกทองกวาว

๒. ลำต้นเมื่อนำมาสับเป็นแผลจะมียางไหลออกมา สามารถนำมาใช้แทน Kimo ได้ หรือที่เรียกว่า Bengal kino

๓. เส้นใยจากเปลือกสามารถนำมาใช้ทำเป็นเชือกหลวม ๆ และกระดาษได้

๔. ใบสดนำมาใช้ห่อของ ใบทองกวาวใช้ตากมะม่วงกวน ใบใช้เป็นอาหารสำหรับช้างและวัวควายได้ ในอินเดียใช้ใบนำมาปั้นเป็นถ้วยไว้ใส่อาหารและขนมแทนการใช้พลาสติก

๕. เนื้อไม้สามารถนำมาใช้เป็นเครื่องเรือนและเครื่องมือทางการเกษตรได้ เนื้อไม้เมื่อแห้งจะมีน้ำหนักเบาและหดตัวมาก จึงสามารถใช้ทำกระดานกรุบ่อน้ำ ทำเรือขุดหรือเรือโปงใช้ชั่วคราว หรือใช้กั้นบ่อน้ำ ร่องน้ำ และกังหันน้ำได้

๖. ทองกวาวจัดเป็นไม้มงคลนาม คนไทยสมัยก่อนเชื่อว่าหากบ้านใดปลูกต้นทองกวาวไว้ประจำบ้านจะทำให้มีเงินมีทองมาก คือสามารถมีทองได้ตามชาติหรือมีทองมากมายนั่นเอง นอกจากนี้ดอกทองกวาวยังมีความสวยงามเรืองรองเหมือนทองธรรมชาติอีกด้วย โดยตำแหน่งที่ปลูกก็คือทิศใต้ และถ้าปลูกในวันเสาร์ก็จะยิ่งเป็นมงคลขึ้นไปอีก หรือถ้าจะให้เป็นสิริมงคลมากยิ่งขึ้นผู้ปลูกควรเป็นผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือหรือเป็นผู้ที่ประกอบคุณงามความดีก็จะเป็นสิริมงคลยิ่งนัก

     ดอกทองกวาว มีการนำมาใช้ในรูปแบบผลงานสร้างสรรค์อย่างต่อเนื่อง ตัวอย่างผลงานแรงบันดาลใจจากดอกทางกวาวในมหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี เช่น การออกแบบลายผ้ามัดหมี่ ผลงานสร้างสรรค์ศิลปะ หรือนำมาใช้ในการออกแบบโครงสร้างในรูปแบบอาคาร ป้ายบอกทาง